Nawet przeciętnie zorientowany mieszkaniec stolicy wie, gdzie można spotkać najwięcej latarni gazowych w Warszawie. Jednym tchem wymienia się stare Bielany, Agrykolę i starą Sadybę. Trudności pojawiają się, gdy ktoś zapyta o liczbę działających tam latarni. Tym trudnościom nie ma się co dziwić. Oficjalnych źródeł jest mało, a naukowe i popularno-naukowe opracowania Marka Barszcza i Jarosława Zielińskiego mają już co najmniej 15 lat. Z opresji wybawia jak zwykle Internet – ale tylko częściowo. Dane podawane na Wikipedii, na stronach instytucji związanych z gazownictwem czy w artykułach prasowych są jedynie przybliżone i często nieaktualne.
Postanowiliśmy sprawdzić, gdzie na dziś znajdują się największe skupiska czynnych latarni gazowych. Nie tylko w Warszawie, ale też w całej Polsce. Przeszukaliśmy Internet. Napisaliśmy i zadzwoniliśmy do kilkunastu urzędów miejskich, instytucji i ekspertów w Warszawie i innych miastach.
Czynnych latarni gazowych jest coraz więcej – na czele stara Sadyba
Co wynika z poszukiwań? Głównie to, że latarni gazowych jest coraz więcej. To efekt projektów rewitalizacyjnych, które zostały zrealizowane w ostatnich 20 latach w trzech miastach – Warszawie, Wrocławiu i Zgierzu.
Najbardziej spektakularnym przykładem jest tu stara Sadyba w Warszawie, która od 2009 roku do oryginalnych lamp z lat 30., wpisanych do rejestru zabytków, dostawiła kilkadziesiąt replik według tego samego wzoru z 1856 roku. W przypadku jednej z ulic – Goraszewskiej – doszło wręcz do wymiany oświetlenia elektrycznego na gazowe. Dziś na kilku przylegających do siebie ulicach willowego osiedla (Orężnej, Kąkolewskiej, Godebskiego, Jodłowej, Goraszewskiej, Waszkowskiego i na Skwerze Starszych Panów) świeci aż 121 latarni gazowych. Następne w kolejności skupisko latarń gazowych w Warszawie – stare Bielany (ulice Płatnicza, Granowska, Szaflarska, Cegłowska) – ma tych lamp niemal o połowę mniej (64 sztuki). Dwa willowe osiedla w stolicy rozdziela Ostrów Tumski we Wrocławiu. Świeci tam niemal setka latarni, a dodatkowo codziennie zapale je latarnik. Wartym osobnego odnotowania skupiskiem jest powstały w 2011 roku park kulturowy Miasto Tkaczy w Zgierzu pod Łodzią. Na dwóch ulicach, Narutowicza i Rembowskiego, świeci tam 35 gazówek. Lista największych skupisk czynnych latarni gazowych w Polsce znajduje się na końcu artykułu.
Nowe projekty rewitalizacji oświetlenia gazowego wciąż powstają w całym kraju. Renowacji poddawane są jednak zwykle pojedyncze sztuki. Nowy duży projekt ustawienia replik latarni gazowych na cmentarzu Stare Powązki w Warszawie, o którym informowały media w listopadzie ubiegłego roku, okazał się dziennikarską kaczką. Jak powiedział nam proboszcz Powązek i jednocześnie prezes Fundacji Stare Powązki, ks. Jacek Laskowski, latarnie, zafundowane przez Fundację PGE, powstają i będą powstawać, ale tylko elektryczne. Bardziej prawdopodobne jest, że latarnie gazowe rozbłysną na terenie nowo otwartego po latach Muzeum Gazowni Warszawskiej przy Kasprzaka 25 w Warszawie. Jak zapewnił nas jeden z przewodników po Muzeum, tamtejsze latarnie (w sumie 21 sztuk) pozostają nieczynne, ale wkrótce zaczną znów działać.
AKTUALIZACJA z 17 listopada 2022: Jak poinformował nas Piotr Gnidiuk, p.o. Dyrektora Muzeum Gazowni Warszawskiej, na terenie gazowni wolskiej znajduje się obecnie 21 latarni gazowych, z czego czynnych jest 14 (w tym 9 odpalanych fizycznie przez człowieka i 5 odpalanych przez automat). Informację o czynnych latarniach uzględniliśmy w poniższym zestawieniu. Przedstawiciel Muzeum ma nadzieje, że wszyskie 21 latarni będzie czynne na Noc Muzeów 2023.
Duże miasta dodają latarnie, ale też je tracą. Powody są różne. Na moście w Ostrowie Tumskim we Wrocławiu cztery ręcznie zapalane latarnie gazowe na moście Tumskim trzeba było niedawno zastąpić elektrycznymi typu LED ze względu na nowe przepisy. 10 latarni na terenie należącym do spółki Gazownia Serwis na Nakielskiej na warszawskiej Woli ustąpiło miejsca zabudowie deweloperskiej. Nie wiadomo, czy na straty nie trzeba też będzie wkrótce spisać 34 latarni gazowych, zawieszonych w podcieniach krakowskich Sukiennic. Od pewnego czasu lampy, znajdujące się w tym miejscu nieprzerwanie od 1857 roku, przestały świecić, a radni Krakowa od ponad roku nie mogą doprosić się ratusza o ich przywrócenie do życia.
Po starej Sadybie nadal chodzi latarnik (choć w innej roli)
Latarnie gazowe są dziś przeważnie zapalane automatycznie przez czujnik zmierzchowy. Zachowało się jednak kilka miejsc w kraju, gdzie do dziś lampy zapalają latarnicy. Spotkać ich można w Ostrowie Tumskim we Wrocławiu oraz na ulicy Agrykola w Warszawie.
Co ciekawe, ta ostatnia lokalizacja wraz z dwoma lampami przy Muzeum Woli przy Srebrnej jest obsługiwana przez tego samego latarnika, który wcześniej - od połowy lat 1980. do 2009 roku – zapalał latarnie gazowe na starej Sadybie. Dziś Henryk Chrupek, którego spotkaliśmy przed kilkoma dniami na ulicy Jodłowej (to jego widać na załączonym zdjęciu), wciąż odwiedza starą Sadybę, ale w innej roli. Zatrudniony na zlecenie przez firmę konserwacyjną Cofund, remontuje tutejsze latarnie. Pracę na Sadybie łączy z ręcznym zapalaniem latarni gazowych na Agrykoli i Srebrnej. Jak mówi, lampy na obu ulicach zapala codziennie już ok. 16.30, a gasi ok. 6.30 rano (choć, jak zaznacza, ze względu na duże odległości między lokalizacjami dokładne godziny mogą się zmieniać). Jak nam powiedział, pan Henryk ma już tylko 8 miesięcy do ustawowego wieku emerytalnego (65 lat). O ile pozwoli mu zdrowie, nie zamierza się jednak rozstawać ze swoją pasją.
Największe skupiska czynnych latarni gazowych w Polsce
Ranking obejmuje miejsca publiczne i prywatne. Istnienie czynnych latarni gazowych w tych lokalizacjach zostało potwierdzone przez zarządzających terenem w październiku 2022. Lista zawiera tylko skupiska większe niż 3 sztuki.
- Stara Sadyba, Warszawa - 121 sztuk
- Ostrów Tumski, Wrocław - 99 sztuk
- Bielany, Warszawa - 64 sztuki
- Ex equo - Ul. Agrykola, Warszawa - 35 sztuk
Ex equo - Park kulturowy Miasto Tkaczy, Zgierz – 35 sztuk - Muzeum Gazowni Warszawskiej, ul. Kasprzaka 25, Warszawa - 14 sztuk (informacja dodana 17.11.2022)
- ul. Kostki Potockiego, Warszawa - 11 sztuk
- Muzeum Gazownictwa, Paczków - 9 sztuk
- ul. Jezierskiego, Warszawa – 8 sztuk